Een belangrijke vraag voor de toekomst is hoe we zorgen voor een inclusieve maatschappij. Daarvoor is het in elk geval nodig om te begrijpen wat mensen beweegt om in hun sociale interacties keuzes te maken die positief uitpakken voor zowel anderen om hen heen, als voor toekomstige generaties en de natuur. Dat is waar het negenkoppige team Social Educational Neuroscience Amsterdam (SENSA) van de Vrije Universiteit Amsterdam zich mee bezighoudt.
Bouwen aan een sociale samenleving
Wie de jeugd heeft, heeft de toekomst, luidt een bekend Nederlands gezegde. Dat die uitspraak nu relevanter is dan ooit bewijzen cruciale uitdagingen waar de volgende generatie mee te maken krijgt: van klimaatverandering tot een steeds diversere samenleving waarin meningen extreem uit elkaar kunnen lopen. Een belangrijke vraag voor de toekomst is dan ook hoe je sociale cohesie bevordert én behoudt in een samenleving waar individualisme en discriminatie vooralsnog alleen maar lijken toe te nemen. Oftewel: hoe zorgen we voor een inclusieve maatschappij waarin mensen rekening met elkaar houden?
Daarvoor is het in elk geval nodig om te begrijpen hoe mensen met elkaar omgaan en bovenal wat ze beweegt om in hun sociale interacties keuzes te maken die positief uitpakken voor zowel anderen om hen heen, als voor toekomstige generaties en de natuur. Dat is waar het negenkoppige team Social Educational Neuroscience Amsterdam (SENSA) van de Vrije Universiteit Amsterdam zich mee bezighoudt. Zij onderzoeken wat er in de hersenen van kinderen en adolescenten gebeurt tijdens allerlei veelal onbewuste, sociale processen. Het idee: des te eerder je snapt wat zich afspeelt in het jonge, nog plastische brein, hoe beter je daarop kunt inspelen, bijvoorbeeld als ouder of docent.
"Des te eerder je snapt wat zich afspeelt in het jonge, nog plastische brein, hoe beter je daarop kunt inspelen."
Eén van de baanbrekende resultaten van het SENSA-team komt voort uit experimenten naar social mindfulness, waarin met een innovatieve methode subtiele, onbewuste processen worden gevangen. Deze methode wordt nu wereldwijd gebruikt in onderzoek. Het werkt als volgt: stel dat je met een vriend in een café zit waar ze nog maar drie taartpunten hebben: twee stukken appeltaart en een stuk worteltaart. Wat bestel je dan als jij als eerste mag kiezen: de appeltaart zodat je vriend nog een keuze heeft of hou je daar geen rekening mee en kies je de worteltaart? Iemand de keuze laten of die juist wegnemen, zegt veel over hoe mensen tegenover elkaar staan en hoe hun relatie in elkaar steekt, ontdekte het SENSA-team. Mensen kunnen namelijk meer of minder ‘socially mindful’ zijn, afhankelijk van hun persoonlijkheid, ervaringen of situatie. Rivalen van vijandige voetbalelftallen bijvoorbeeld maken aanzienlijk minder sociale keuzes in dit experiment.
Het team ziet allerlei mogelijkheden voor nieuwe variaties op dit experiment, waardoor ze steeds beter leren begrijpen hoe deze processen voor verschillende mensen in verschillende situaties werken, zowel op het niveau van het gedrag als ook in het brein. Zo loopt er momenteel een studie waarbij proefpersonen het experiment vanuit de hersenscanner uitvoeren met iemand die uitgesproken andere politieke opvattingen heeft. Vervolgstudies zijn gericht op aanpassingen van het experiment voor kinderen. Het ultieme doel? Dat het op een dag mogelijk wordt om op een optimaal moment in de ontwikkeling bij te sturen. Zodat kinderen van jongs af aan en vrijwel automatisch, iedereen, van vriend tot buitenstaander, positief tegemoet treden.
"Kinderen maken al op kleuterleeftijd op basis van afkomst, een onderscheid in wie ze helpen en op welke manier."
De resultaten tot nu toe zijn opzienbarend, omdat het onderzoeksteam steeds beter in staat is om dit soort zeer subtiele vormen van gedrag te vangen en te doorgronden. Gedrag dat grote gevolgen kan hebben in allerlei maatschappelijke situaties, zoals in de schoolklas. Daar spelen dit soort mechanismes bijvoorbeeld rondom de vraag waarom sommige leerlingen in de groep geïsoleerd raken of gediscrimineerd worden en anderen juist worden opgenomen. Om dit te snappen bestudeert SENSA het hulpgedrag van kinderen. Hierdoor ontdekten ze onder meer dat kinderen al op kleuterleeftijd, op basis van afkomst, een onderscheid maken in wie ze helpen en op welke manier. Zo vonden ze bijvoorbeeld dat kinderen met een andere afkomst minder goed geholpen worden. Hoe dat komt en wat de gevolgen zijn van verschillende manieren van hulp voor iemands groepsstatus en zelfbeeld, wordt momenteel verder onderzocht.
Een extra grensverleggend aspect aan veel van het SENSA-onderzoek is dat het team draagbare EEG-apparaten gebruikt om hun onderzoeksdata ook buiten het lab, in real life settings zoals het klaslokaal, te verzamelen. Bovendien kan de technologie daar tegelijkertijd worden ingezet om kinderen hun eigen hersensignalen te laten zien, bijvoorbeeld terwijl ze samenwerken met klasgenoten. Het gevolg is dat kinderen aan den lijve ervaren dat zij hun biologische processen zelf kunnen beïnvloeden. Eerste pilotstudies zijn veelbelovend en laten zien dat deze vorm van feedback het gevoel van autonomie en controle bij kinderen kan versterken wat hun sociale brein ten goede kan komen.
Het huidige onderzoek heeft inmiddels tot nieuwe vragen geleid waar het SENSA-team de Award voor wil inzetten. Wat betreft social mindfulness wil het team onder meer uitvinden hoe ‘rekening houden met anderen’ zich door de tijd heen ontwikkelt, en op welke leeftijd je zo’n subtiel proces het beste kunt beïnvloeden. Daarbij hoort ook de vraag wat maakt dat het ene kind automatisch rekening houdt met anderen en een ander kind daar meer moeite voor moet doen. Een volgende stap is om uit te zoeken hoe je de positieve ontwikkeling van het sociale brein verder kan stimuleren. Heeft het inderdaad zin om kinderen via draagbare EEG’s feedback te geven over hun eigen hersenactiviteit?
"De manier waarop het team nadenkt over maatschappelijke impact en toepassingen in de praktijk, is internationaal vernieuwend en vooraanstaand."
Door de unieke samenstelling van dit multidisciplinaire team liggen nieuwe doorbraken in lijn der verwachting. Het team is met drie senior leden, drie mid career en drie junior onderzoekers, optimaal in balans en ook de kwaliteit van onderzoek van de individuele leden is van hoog internationaal niveau. SENSA heeft een brede interdisciplinaire benadering en weet succesvol bruggen te slaan tussen de sociale psychologie en andere vakgebieden zoals ontwikkelingspsychologie, onderwijskunde, sociale neurowetenschappen, sociologie en experimentele economie. De manier waarop het team nadenkt over maatschappelijke impact en toepassingen in de praktijk, waaronder specifiek in het onderwijs, is internationaal vernieuwend en vooraanstaand.
Bovendien zijn alle teamleden bezig om experimenten te ontwikkelen die iets zeggen over uitdagingen uit het dagelijks leven. Ze hechten er veel belang aan dat hun onderzoeksresultaten bruikbaar zijn in de praktijk. Zoals het team zelf zegt: “We delen onze fascinatie voor sociale processen, voor concepten als vertrouwen en social mindfulness en de wens om die naar experimentele situaties te vertalen zodat je het kunt onderzoeken én uiteindelijk ouders en docenten kunt informeren hoe hier aandacht aan te besteden. En als dat lukt, wordt de volgende generatie wellicht de meest sociale tot nu toe.”
Teamleden, (v.l.n.r.): TuongVan Vu, Nikkie Lee, Barbara Braams, Jellie Sierksma, Tieme Janssen, Paul van Lange, Mariët van Buuren, Lydia Krabbendam, Nienke van Atteveldt.
Nienke van Atteveldt (1977) studeerde Biologie aan Universiteit Utrecht. Ze promoveerde cum laude in de Cognitieve Neurowetenschappen aan Universiteit Maastricht in 2006. Na haar promotie ontving ze een Veni- en een Marie Curie-beurs en voerde dit gecombineerde onderzoek uit aan Columbia University in New York. In 2016 ontving ze een ERC Starting grant van 1,6 miljoen euro om een nieuw onderzoeksprogramma op te zetten naar de interactieve ontwikkeling van zelfbeeld, hersenmechanismen voor het verwerken van fouten en feedback, en prestaties en welzijn op school. Momenteel werkt ze als University Research Chair hoogleraar aan de Vrije Universiteit Amsterdam.
Barbara Braams (1986) deed haar promotieonderzoek aan de Universiteit Leiden. Na het afronden van haar promotieonderzoek was zij ruim 2 jaar postdoc aan Harvard. Sinds 2018 is zij Universitair Docent aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Haar onderzoek richt zich op neurocognitieve ontwikkeling van jongeren en specifiek op de vraag waarom jon-geren meer risico nemen dan kinderen en volwassenen. Haar onderzoek is gepubliceerd in top peer-reviewed tijdschriften. In 2016 ontving zij een NWO Rubicon en in 2017 een NWO Veni beurs. Haar werk is bekroond met de Dutch Neuroscience Meeting Young Talent Award (2018) en de KHMW J.C. Ruigrok prijs (2019).
Mariët van Buuren (1982) is een cognitieve neurowetenschapper. Na het afronden van de bachelor en onderzoeksmaster Psychologie (cum laude) aan de Universiteit van Amsterdam, verrichtte zij haar promotieonderzoek naar sociale cognitie en onderliggende hersenmechanismen aan de afdeling Psychiatrie van het Universitair Medisch Centrum Utrecht en de Universiteit Utrecht (2008-2012). Daarna was zij werkzaam als postdoctoraal onderzoeker bij het Donders Instituut voor Brein, Cognitie en Gedrag in Nijmegen (2012-2016). Inmiddels is zij universitair docent aan de afdeling Klinische Ontwikkelingspsychologie van de Vrije Universiteit Amsterdam, waar zij onderzoek doet naar de hersenmechanismes van sociale cognitie met behulp van functionele MRI.
Tieme Janssen (1985) studeerde Neuropsychologie aan de Universiteit Maastricht. Hij voltooide zijn promotieonderzoek aan de Vrije Universiteit (2010-2015), waar hij inmiddels werkzaam is als universitair docent. Zijn onderzoek binnen de cognitieve neurowetenschappen richt zich op typische (rol van motivatie) en klinische ontwikkeling (ADHD, dyslexie), en is zowel fundamenteel als toegepast (neurofeedback). Janssen ontving de EARLI Emerging Field Group beurs, waarmee hij een internationaal netwerk opzet om kennis te delen over mobiele hersenscan-technieken. Met deze innovaties kan toekomstig onderzoek deels plaatsvinden buiten het kunstmatige lab, in bijvoorbeeld een klaslokaal.
.jpeg)
Lydia Krabbendam (1971) studeerde Neuropsychologie aan de Radboud Universiteit Nijmegen en promoveerde in 2000 aan de Universiteit Maastricht op het onderwerp cognitieve functies bij psychotische stoornissen. Na haar promotie werkte zij een aantal jaren in de klinische praktijk en behaalde zij de registratie als klinisch neuropsycholoog. Sinds 2011 is zij hoogleraar Neuropsychologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam, bij de afdeling Klinische, Neuro- en Ontwikkelingspsychologie. Haar onderzoek richt zich op de ontwikkeling van sociale cognitie en sociale relaties in de adolescentie en vroege volwassenheid. Voor haar onderzoek ontving zij onder meer een VIDI en VICI beurs en een ERC Consolidator grant.
Paul van Lange (1961) is hoogleraar Psychologie aan de VU en sinds 2014 tevens verbonden aan de Universiteit van Oxford. Hij verricht onderzoek naar menselijke samenwerking, met een nadruk op altruïsme, egoïsme, en agressie. Hij combineert inzichten uit de psychologie, de experimentele economie, en de evolutionaire en neurowetenschappen en past deze toe op maatschappelijke vraagstukken als klimaatverandering, vluchtelingencrisis en agressie in sport. Voor zijn werk ontving hij vele wetenschappelijke beurzen uit Australië, China, Duitsland, Finland, Nederland, Zwitserland, en de VS, en internationale prijzen waaronder het Kurt Lewin Award van de European Association of Social Psychology.
Nikki Lee (1984) behaalde een bachelor in Sociale Wetenschappen en een MSc in Neuropsychologie aan de Universiteit Maastricht, gevolgd door een MPhil in Onderwijspsychologie aan de University of Cambridge, waarvoor ze beurs ontving van het VSBFonds. Haar promotieonderzoek (2008-2012), deels gefinancierd door een Kootstra Fellowship, voltooide ze aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Hier is zij nu werkzaam als universitair docent bij de afdeling Klinische, Neuro- en Ontwikkelingspsychologie. Haar onderzoek richt zich op de dynamische interacties tussen de neurocognitieve ontwikkeling en de sociale omgeving, en de invloed hiervan op ontwikkelingstrajecten tijdens de adolescentie.
Jellie Sierksma (1983) studeerde Sociale Psychologie aan de Universiteit van Amsterdam en deed vervolgens promotieonderzoek naar de sociale ontwikkeling van kinderen aan de Universiteit Utrecht (2010-2015). Daarna werkte ze twee jaar als postdoc aan de Rad-boud Universiteit. Vervolgens bemachtigde Sierksma een Rubicon-subsidie en verbleef twee jaar aan de Universiteit van Wisconsin-Madison (USA). Inmiddels is zij assistent-professor aan de Vrije Universiteit van Amsterdam en ontving zij in 2019 een Veni-beurs. Haar onderzoek richt zich op de ontwikkeling van prosociaal gedrag, vooroordelen en discriminatie.
TuongVan Vu (1984) studeerde Liberal Arts and Sciences aan het University College Utrecht (BA, honours, 2010). Na een stage bij TNO rondde TuongVan in 2013 cum laude een onderzoeksmaster in de Sociale Psychologie af. Daarna werkte ze bij het Max Planck Instituut voor Psycholinguïstiek. In 2019 verdedigde TuongVan haar proefschrift aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Thans is TuongVan nog postdoctoraal onderzoekster in een project over de relatie tussen motivatie en leren, gefinancierd door de Jacobs Foundation. Binnen het SENSA-team deelt TuongVan haar expertise in sociale cognitie en haar ervaring met onderzoeksmethoden uit de Sociale Neurowetenschappen en Culturele Psychologie.
